Στο ερώτημα εάν υπάρχουν κανόνες για να ορίσουμε την καλή φωτογραφία − με αυτό εννοούμε εδώ τη δημιουργική πλευρά του μέσου και όχι την επαγγελματική − μπορούμε να απαντήσουμε με βεβαιότητα πως οι κανόνες υπάρχουν αλλά αυτοί μεταβάλλονται με την πάροδο των ιστορικών εποχών. Κάθε εποχή παράγει τις δικές της αντανακλάσεις στο πεδίο της τέχνης και στο πεδίο της κριτικής και της ερμηνείας, ενώ βέβαια τα έργα αναμετρούνται και με μεταγενέστερές τους, θεωρίες. Έχοντας αυτό ως δεδομένο, πρέπει να είμαστε φειδωλοί σε σχέση με τη βεβαιότητα των κρίσεων μας, ειδικά στην ελληνική επικράτεια όπου οι αφορισμοί είναι κοινό χαρακτηριστικό της κοινωνικής ζωής.
Το παρόν κείμενο, θα προσπαθήσει να συμβάλει στο διάλογο, επισημαίνοντας ότι η ερμηνεία των πραγμάτων (είτε αυτά είναι ηθικές κρίσεις είτε επιστημονικές θεωρίες είτε έργα τέχνης) παράγεται και δεν υφίσταται a priori. Τον δέκατο ένατο αιώνα η κυρίαρχη ηθική δέχεται ισχυρότατα πλήγματα όπως αποτυπώνεται στο έργο των Marx, Nietzsche, Freud: μετέβαλαν τη φύση του σημείου και άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο το σημείο εν γένει μπορούσε να ερμηνευτεί (Foucault, 1967). Η αλλαγή αυτή θα μεταβάλει ραγδαία όχι μόνο την κρίση για το καλό και το κακό, το όμορφο και το άσχημο αλλά ακόμη και τον τρόπο που γεννιέται η εκάστοτε κρίση. Η αμφισβήτηση των ηθικών κρίσεων θα ενταθεί ακόμη περισσότερο τον 20ο αιώνα.
Ο John Szarkowski από τον Richard Avedon (1975). Με την τριακονταετή θητεία του στο MoMA επηρέασε διεθνώς τη διδασκαλία και την κριτική φωτογραφίας.
Για τον φιλόσοφο της επιστήμης Thomas Kuhn οι επιστημονικές αλήθειες μιας εποχής αγκυρώνονται με ένα υπόστρωμα που δεν συνδέεται με τον παρατηρήσιμο κόσμο αλλά με την ίδια την επιστημονική κοινότητα και τις κοινωνικές συγκυρίες. Η επιστημονική κοινότητα είναι, κατά τον Kuhn, ουσιώδης για την ανάπτυξη της επιστήμης αφού σύμφωνα με το μοντέλο του απαιτείται μια διαδικασία μύησης και μαθητείας για να ενστερνισθεί κανείς ένα συγκεκριμένο παράδειγμα. Δεν γίνεται δηλαδή κανείς επιστήμων μαθαίνοντας αφηρημένα ορισμούς και θεωρίες (Μπαλτάς, Στεργιόπουλος, 2013). Τελικά η κοινότητα θα αποφανθεί για τη θεωρία που ερμηνεύει τον κόσμο, με κριτήρια που έχουν περισσότερο να κάνουν με εσωτερικούς νόμους της κοινότητας παρά με την πειραματική διαδικασία.
Εάν οι ηθικές και οι επιστημονικές ερμηνείες του κόσμου είναι τελικά παραδοχές οργανωμένων κοινοτήτων − που αύριο θα αντικατασταθούν από άλλες ερμηνείες − κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στην τέχνη όπου οι κρίσεις είναι περισσότερο υποκειμενικές. Τον πρώτο ρόλο λοιπόν, για να διατυπωθούν συμπεράσματα για έργα φωτογραφίας τον λαμβάνουν οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες και οι στρατηγικές των κρατών και των μεγάλων ιδρυμάτων.
Ο Robet Delpire απο την Inge Morath. Με την επιλογή των εκδόσεών του επηρέασε στη διάδοση του μοντέρνου φωτογραφικού ύφους. Το The Americans του Robert Frank εκδίδεται αρχικά από τις εκδόσεις Delpire.
Για παράδειγμα η σημασία και η επιρροή που κατέχουν στο σήμερα το ρεύμα του «αφηρημένου εξπρεσιονισμού» στη ζωγραφική και η «σχολή του Ντίσελντορφ» στη φωτογραφία είναι εν πολλοίς ορισμένη από την εθνική στρατηγική των Ηνωμένων Πολιτειών και της Δυτικής Γερμανίας κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου. Και ειδικά στο χώρο της φωτογραφίας αυτή δεν είναι η πρώτη φορά όπου εξωγενείς από τα έργα παράγοντες καθιέρωσαν τις απαντήσεις στο δίπολο καλή/κακή φωτογραφία. Δεν πρέπει να λησμονούμε τον κομβικό ρόλο που έπαιξαν εκδότες όπως ο Robert Delpire, τις οικονομικές συγκρούσεις των γκαλερί, την διεθνή επιρροή του πρακτορείου Magnum, τις νομικές διαμάχες των Sherrie Levine, Sally Man, Philip Lorca di Corcia, την ανυπαρξία φωτογραφικών μουσείων σε πολλές χώρες και βέβαια την ισχύ του τμήματος φωτογραφίας του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (MoMA).
Το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (Νέα Υόρκη)
Η ιστορία της φωτογραφίας διαγράφεται ξεκάθαρα μέσα από την ιστορία του τμήματος φωτογραφίας του MoMA, όπως την παρουσιάζει ο Quentin Bajac. Το μουσείο ανοίγει στην Νέα Υόρκη το 1929 αλλά περνάνε χρόνια ώσπου να συγκροτηθεί το φωτογραφικό τμήμα, το 1940. Ο πρώτος διευθυντής Beaumont Newhall (από το 1940 στο 1947) οργανώνει ατομικές εκθέσεις μοντερνιστών όπως ο Strand, ο Weston και ο Bresson. O δεύτερος διευθυντής Edward Steichen (από το 1947 στο 1962), φωτογράφος της πολεμικής αεροπορίας των ΗΠΑ, στρέφει το ενδιαφέρον από τον «δημιουργό» στη «θεματολογία» της φωτογραφίας, με αποκορύφωμα την έκθεση «η οικογένεια του ανθρώπου» το 1955.
Τη σκυτάλη παίρνει ο John Szarkowsky ο οποίος − όντας επηρεασμένος από τον θεωρητικό τέχνης Clement Greenberg − αναλαμβάνει για τριάντα χρόνια (1962-1992), να συγκροτήσει θεσμικά και ιστορικά το φωτογραφικό μοντερνισμό, στηριζόμενος στην λεγόμενη «ντοκιμαντερίστικη φωτογραφία». Κομβικές κινήσεις που επηρέασαν την παγκόσμια φωτογραφική κοινότητα είναι η οργάνωση της έκθεσης New Documents (Lee Friedlander, Garry Winogrand, Diane Arbus) το 1967, η αγορά και ανάδειξη του αρχείου του Eugene Atget το 1968, η αναδρομική έκθεση του Walker Evans και η διαδοχική παρουσίαση των ευρωπαίων μοντερνιστών (Lartigue, Kertesz, Brassai, Bresson, Brandt). Το κλειστό σύστημα του Szarkowsky δημιούργησε όμως και στεγανά τα οποία κυριαρχούσαν μέχρι πρότινος, όπως η υπεροχή της ασπρόμαυρης φωτογραφίας έναντι της έγχρωμης, η αδιαφορία για τις εννοιολογικές χειρονομίες και η απόρριψη του πειραματισμού.
Ο Peter Galassi κατά τη θητεία του στο MoMA άλλαξε δραματικά το Παράδειγμα που είχε ορίσει ο Szarkowsky.
Την τάση αυτή σπάει ο Peter Galassi, για να βάλει στη θέση της, τις δικές του απόψεις για τη φωτογραφία μέσα από την έκθεση του 1992, με τον τίτλο-μανιφέστο, More Than One Photography. Στις επιλογές του Galassi το κυρίαρχο παράδειγμα αλλάζει ριζικά, συγκροτείται πια από ονόματα όπως Cindy Sherman, Andreas Gursky, Paul Graham, Boris Mikhailov, αλλά και από εικαστικούς όπου ασχολήθηκαν με το φωτογραφικό μέσο. Από την παραπάνω συνοπτική εξιστόρηση γίνεται φανερή η επίδραση των Κοινοτήτων στη συγκρότηση της γνώμης, της άποψης, του γούστου μας.
Τι χρειαζόμαστε σήμερα;
Πέρα όμως από τους θεσμούς, μέλη της κοινότητας είναι και οι φωτογράφοι οι οποίοι ξαναφέρνουν στο φως, μέσα από το έργο τους, όσους καλλιτέχνες τους επηρέασαν. Για παράδειγμα φωτογράφοι όπως ο αμερικανός William Eggleston, ο σουηδός Anders Petersen και ο ιάπωνας Masahisa Fukase, παρότι αγνοήθηκαν στην Ελλάδα από την κοινότητα, τελικά έφτασαν στα μάτια και επηρέασαν τη νέα γενιά ελλήνων δημιουργών ίσως περισσότερο από τον Henri Cartier Bresson και τον Josef Koudelka. Οι επιρροές των καλλιτεχνών του σήμερα θα επηρεάσουν σημαντικά τον τρόπο που θα κρίνουμε «αύριο», την «εικόνα του χτες». Το βάθος του χρόνου είναι ίσως το ασφαλέστερο μέτρο για να αναγνωρίσουμε τα έργα που έπαιξαν κομβικό ρόλο στην εξέλιξη της φωτογραφίας και των εκφραστικών της μέσων. Αυτό είναι και το πλέον έγκυρο κριτήριο που έχουμε στα χέρια μας.
Ο Martin Parr (φώτο Justin Slee), μέσα από την εντατική ενασχόλησή του με το φωτογραφικό βιβλίο αλλά και την πρόσφατη θέση του στο τιμόνι του magnum, όρισε σε μεγάλο βαθμό τα κριτήρια μετά το 2000.
Και υπάρχει κάτι τελευταίο. Μπορούμε το ερώτημα «ποια είναι καλή φωτογραφία;» να το κάνουμε «τι φωτογραφία χρειαζόμαστε στο σήμερα;» ή «τι φωτογραφία μάς λείπει πραγματικά στο σήμερα;». Εδώ η απάντηση για μένα είναι σαφής. Αυτό που πρέπει να ξαναβρούμε είναι την εικόνα που μιλάει για την αγωνία του ανθρώπου αλλά και την αγωνία του φωτογράφου για τον άνθρωπο, την αγωνία για τους καιρούς που ζούμε, τους καιρούς όπου κανένας δεν έχει αυτό που ζητάει. Χρειάζονται καινούργιες φωτογραφικές απαντήσεις εκτός των πλαισίων του μονοσήμαντου και καθοδηγούμενου φωτο-ρεπορτάζ καθώς και των εικόνων του άκρατου υποκειμενισμού − του τέλους των μεγάλων αφηγήσεων. Φωτογραφίες που δεν εγκλωβίζονται στο αναφερόμενο τους, αλλά επεξηγούν τις μεταφορικές και μετωνυμικές λειτουργίες του θέματός τους σε σχέση με την Εικόνα και το Μέσο.
Τέλος, ο Jim Casper (φώτο Diane Van Der Marel) μέσω της παγκόσμιας δικτύωσης του Lens Culture μπορεί και επιλέγει το φωτογραφικό ιδίωμα που θα διασχίσει το «παγκόσμιο χωριό». Επίσης ο Casper, είναι κριτής σε όλες της επιτροπές των διαγωνισμών του Lens Culture όπου συμμετέχουν χιλιάδες σύγχρονοι δημιουργοί από όλον τον πλανήτη.
Βιβλιογραφία
- Bajac Quentin, Contemporary Photography at MoMA, στο Photography at MoMA: 1960–Now. The Museum of Modern Art, 2015, 10-15.
- Elkins James (Editor), Photography Theory (The Art Seminar) 1st Edition by Routledge; December 15, 2006
- Foucault Michel, Νίτσε, Φρόυντ, Μαρξ στο τρία δοκίμια για το Νίτσε, μετάφραση Δημ. Γκινοσάτης, Επιμ. Τ. Μπελτέζος, Πλέθρον, 2011
- Galassi Peter “Two Stories.” στο American Photography 1890–1965. The Museum of Modern Art, 1995, 10-41.
- Kuhn, T.S.,Η Δομή των Ελληνικών Επαναστάσεων, Μετ. Γ. Γεωργακόπουλος, Β. Κάλφας, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σύγχρονα Θέματα, 1981
- Μπαλτάς, Α., Στεργιόπουλος, Κ., (2003), Φιλοσοφία και επιστήμες στον 20ο αιώνα: Εισαγωγή, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
.
*το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε αρχικά στο τεύχος 15 εκτός σειράς του περιοδικού ΦΩΤΟγράφος
.