Στις 22 Ιουνίου 2018 παρουσιάστηκε στο Κοινωνικό Πολιτιστικό Κέντρο Βύρωνα – Λαμπηδόνα το σε εξέλιξη συλλογικό φωτογραφικό project “Τα Όρια της Πόλης” στο οποίο μέχρι στιγμής συμμετέχουν 15 έλληνες φωτογράφοι. Μια οπτική διερεύνηση των αισθητικών, κοινωνικών, πολεοδομικών, πολιτικών όψεων των προαστίων της μητρόπολης και του περιαστικού τοπίου. Στη συζήτηση τοποθετήθηκαν οι Σάββας Μιχαήλ (Συγγραφέας) και Κωστής Πλεύρης (Διδάκτωρ Πολεοδομίας) και εισηγήθηκε εκ μέρους της συντακτικής ομάδας του ALDEBARAN η Ελένη Παγκαλιά.
Ακολουθεί η τοποθέτηση του Σάββα Μιχαήλ.
.
.
Πού τελειώνει μια Πόλη; Πού τελειώνει ένας κόσμος;
Τα ερωτήματα αναδύονται μέσα από το φωτογραφικό project του Aldebaran Τα Όρια της Πόλης. Τα ίδια τα όρια τίθενται σε διερώτηση. Τί ορίζει, πώς περι-ορίζει και από τί δια-χωρίζει την σύγχρονη Πόλη; Ποιο το μέσα; Ποιο το έξω; Τί, ποιος, πώς είναι ο ακροτελεύτιος τόπος;
Οι φωτογραφίες του project, όπως σωστά γράφει στο πυκνό και στοχαστικό εισαγωγικό του δοκίμιο ο Κωστής Πλεύρης (Π), “είναι συνειδητά στρατευμένες στο φωτισμό του πραγματικού και όχι στην παγερή του αποτύπωση που είναι στην ουσία η απόκρυψή του” (σ.1). Δεν έχουμε το μηχανικό αποτύπωμα μιας περιαστικής περιμέτρου, αλλά μια ψυχογεωγραφία της, για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο της ντελεζιανής αρχιτεκτόνισσας, πολεοδόμου και φιλοσόφου Tiziana Villani (στο βιβλίο της Psychogeographies Urbaines- Corps, Territoires et Technologies, ETEROTOPIA FRANCE 2014).
Η εστίαση και ανάδειξη των ακροτελεύτιων τόπων του μητροπολιτικού πεδίου, αποκαλύπτει τον θρυμματισμό των ακτογραμμών του, την ασαφοποίηση των Ορίων, την διάχυση της ίδιας της Πόλης. Μια διαδικασία αφάνισης του αντικειμένου, του μεταλλαγμένου αστικού ιστού, αλλά ταυτόχρονα και της απομονωμένης, εξατομικευμένης υποκειμενικότητας που η αλλοτρίωσή της φτάνει κυριολεκτικά στα άκρα στον κοινωνικό χώρο και χρόνο.
Οι εισηγητές του project από το Aldebaran αποκαλούν τις ακτογραμμές, τα Όρια της Πόλης, τόπους εξορίας (ή ,κατά τον ΚΠ, αυτοεξορίας). Σε αυτούς τους οριακούς τόπους της αστικής διάχυσης δεν αποκεντρώνονται απλώς κάποιες οικονομικές-τεχνικές δραστηριότητες. Τα ίδια τα υποκείμενα εκ-τοπίζονται σε έναν Τόπο-Μη Τόπο, σε μια Δυσ-τοπία που δεν έχει, βέβαια τίποτα το κοινό με την Ου-τοπία της ανεκπλήρωτης και πάντα ζωντανής ανθρώπινης επιθυμίας.
Όπως πάλι σωστά παρατηρεί ο ΚΠ, “οι αναπαραστάσεις που γεννάει η ακτογραμμή είναι διαφορετικές από αυτές των παραδοσιακών γειτονιών των φτωχών” (σ. 14). Οι τελευταίες, διαμορφωμένες σε άλλες ιστορικές συνθήκες και εμπειρίες, διασώζουν – ή, σωστότερα, παλεύουν να διασώσουν – σε ένα βαθμό, έναν ανθρώπινο κοινωνικό δεσμό, προπαντός σαν μορφή αντίστασης στα δεινά του καπιταλισμού και της κρίσης του. Ο ίδιος ο κοινωνικός δεσμός του μεταβολισμού ανθρώπου/Φύσης που συγκροτείται στην βάση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής εμπεριέχει ασυμφιλίωτες αντιφάσεις που οξυμένες τον αποσυνθέτουν σε συνθήκες καπιταλιστικής κρίσης και μάλιστα παγκόσμιας και δομικής, όπως είναι η τρέχουσα από το 2007.
Καθόλου τυχαία, η λαϊκή αυτοοργάνωση της πάλης, της κοινωνικής ζωής, των πολιτιστικών δραστηριοτήτων στις γειτονιές , στις λαϊκές συνελεύσεις, στις πλατείες, στα στέκια, αποκτά ιδιαίτερη πολιτική βαρύτητα καθώς, σε τελευταία ανάλυση, είναι διεκδίκηση και πάλη για έναν κοινωνικό δεσμό χωρίς δεσμά. Μια συγκεκριμένη Ουτοπία καθολικής ανθρώπινης χειραφέτησης.
Η άνιση και άναρχη καπιταλιστική οργάνωση της παραγωγής και αναπαραγωγής των όρων της υλικής ζωής της κοινωνίας στην βάση της αλλοτριωμένης εργασίας, κι ακόμα, η ίδια η κρίση υπερπαραγωγής εμπορευμάτων και κεφαλαίου, όπως επισημαίνεται και στο εισαγωγικό δοκίμιο, δημιουργούν “διαδικασία πόλωσης” κέντρου και περιφέρειας ( σ.11), μαζί και “το φαινόμενο της διάχυσης […] και στα δύο άκρα της κοινωνικής διαστρωμάτωσης” (σ.12). Είναι η ίδια κοινωνική διαδικασία κάτω από τον καπιταλισμό που παίρνει διαφορετικές μορφές στους αστικούς πυρήνες της Πόλης και στις ακτογραμμές της. Είναι η ίδια διαδικασία καπιταλιστικής συσσώρευσης, οι εσωτερικές της αντιφάσεις, τα εσωτερικά της όρια που γεννούν κι ενισχύουν φυγόκεντρες, διαλυτικές τάσεις στον όλο κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό, απειλώντας τον, τελικά, με γενική αποδιοργάνωση. Η ακτογραμμή που θρυμματίζεται εκδηλώνει την πορεία εσωτερικής κατάρρευσης του όλου οργανισμού.
Η πορεία είναι ιστορική και συνεπώς μη γραμμική. Συντελείται μέσα από ζιγκ-ζαγκ, απότομες στροφές κι αναστροφές, άλματα, οπισθοδρομήσεις, ρήξεις, συνέχειες και ασυνέχειες, καταστροφές, πολέμους κι επαναστάσεις, σύμφωνα με την ανισόμετρη και συνδυασμένη ιστορική ανάπτυξη του καπιταλισμού και της πάλης των τάξεων σε τοπική και παγκόσμια κλίμακα. Δεν είναι μια μετακίνηση από ένα σημείο στο άλλο μέσα στο χώρο, μέσα σε έναν ομοιογενή κενό χρόνο αλλά μια “πολυφωνική, πολυρυθμική ενότητα”, όπως έγραφε ο Ernst Bloch, “σύγχρονων και μη σύχρονων αντιφάσεων”.
Με απλά λόγια: στην μακρά διάρκεια του καπιταλισμού, οι πόλεις και οι Μητροπόλεις, μαζί και τα όριά τους, δεν είναι στατικές οντότητες, αλλάζουν. Μεταβάλλονται συνεχώς, όχι μόνο συγχρονικά, στον ίδιο χρόνο (ο οποίος κι αυτός συντίθεται από πολλαπλές χρονικότητες), αλλά και διαχρονικά. Οι όροι ανάπτυξης και τα όρια τους είναι αλληλένδετα με τις συγκεκριμένες, ιδιαίτερες κάθε φορά, ιστορικές φάσεις ανάπτυξης της σύγχρονης κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας.
Όπως και ο κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός που τις γεννά και τις διαμορφώνει, οι πόλεις και οι Μητροπόλεις δεν είναι μια αδρανής συσσώρευση πραγμάτων, κτισμάτων, οδών, πλατειών, αστικών κέντρων, προαστίων κλπ. Πρέπει να μελετούνται ως φυσικοϊστορικές διαδικασίες.
Οι εικόνες των Ορίων της Πόλης δεν θα μπορούσαν να φανούν ή και να υπάρξουν σε άλλους καιρούς, πριν λ.χ. 50 ή 70 χρόνια, στα χρόνια της μεταπολεμικής βιονηχανικής καπιταλιστικής επέκτασης ή πριν την χρηματοπιστωτική παγκοσμιοποίηση του τέλους του 20ού αιώνα, την ενδόρρηξή της (implosion) το 2007-08 και την επακόλουθη, άλυτη παγκόσμια κρίση.
Είναι εικόνες αυτού που η Tiziana Villani ονομάζει διαδικασία μετατροπής της περιφέρειας σε ετεροτοπικό χώρο (βλ. ό. π. π. σ.229, η υπογράμμιση δική μας) τον καιρό της όψιμης καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης. Η ακτογραμμή της Πόλης γίνεται ετεροτοπία (με την έννοια που δίνει ο M. Foucault), ένας τόπος άλλος του άλλου τόπου, σε αβέβαιη επαφή μαζί του και ταυτόχρονα σε διαφυγή στο απροσδιόριστο.
Ο M.L.D’ Orsogna περιγράφει εύστοχα την ετεροτοπική μετάλλαξη της περιφέρειας: “Η περιφέρεια είναι η άλλη πόλη όπου οι απουσίες αξίζουν περισσότερο από τις παρουσίες” (βλ. ό. π. π. σ. 230).
Η όψιμη καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση διασαλεύει εκ βάθρων τις παραδοσιακές σχέσεις κέντρου-περιφέρειας. Γράφει η Villani “…κάθε δυισμός φαίνεται να υπερβαίνεται από την εγκαρσιότητα όλων των φαινομένων […] οι άϋλες μεταφορές πληροφορίας του χρηματιστικού κεφαλαίου δημιουργούν νέες ιεραρχίες που ξεπερνούν τις εδαφικές διαμορφώσεις με την παραδοσιακή έννοια […] η περιφερειακή διάσταση αναφέρεται σε ολόκληρο το σύστημα-κόσμος” ( ό. π. π. σ. 228).
Ο φουρτουνιασμένος ωκεανός που σκάζει με τρομακτική βία στις ακτογραμμές των πόλεων και των Μητροπόλεων και τις θρυμματίζει είναι ακριβώς η φενακισμένη παγκοσμιοποίηση του πλασματικού κεφαλαίου, του “απόλυτου αυτόματου” και “απόλυτου Φετίχ”, σύμφωνα με τους μαρξικούς όρους στον 3ο Τόμο του Κεφαλαίου.
Η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση, και μάλιστα κάτω από την κυριαρχία του χρηματιστικού κεφαλαίου στην ιμπεριαλιστική εποχή της καπιταλιστικής παρακμής, δεν εξισώνει, θρυμματίζει. Η προχωρημένη, ολοένα βαθύτερη, διεθνής αλληλοσύνδεση, ο κυριαρχικός συνδυασμένος χαρακτήρας τής ανάπτυξης δεν καταργεί τον ανισόμετρο, αντίθετα βαθαίνει, παροξύνει όλες τις ανισομέρειες, δημιουργώντας ένα πρωτοφανές εκρηκτικό μίγμα. Κι οι εκρήξεις του συντελούνται σε ολοένα καταστροφικότερη κλίμακα. Τί άλλο είναι η παγκόσμια κρίση;
Οι πόλεις και οι Μητροπόλεις της αστικής νεωτερικότητας είναι δομικά στοιχεία του συστήματος αλληλένδετα με την παγκόσμια εξάπλωση του κεφαλαίου. Γεννιούνται, μεγαλώνουν, γιγαντώνονται ή σβήνουν, τελικά γερνούν μαζί. “Η παγκόσμια αγορά είναι μέσα στην ίδια την έννοια του κεφαλαίου”, τόνιζε ο Μαρξ.
Οι αστικές πόλεις γίνονται οι εστίες συσσώρευσης κεφαλαίου και οι κόμβοι ροής κεφαλαίων και οι ιμπεριαλιστικές Μητροπόλεις τα ηγεμονικά κέντρα σε ανταγωνισμό μεταξύ τους για την κυριαρχία πάνω στην παγκόσμια οικονομία, την παγκόσμια αγορά, την παγκόσμια πολιτική αρένα.
Το κεφάλαιο ως αυτοαναπτυσσόμενη αξία, νεκρή εργασία που απομυζά την ζωντανή εργασία, αντιστρέφει την σχέση παγκόσμιου και τοπικού, διεθνικού και εθνικού, άπειρου και πεπερασμένου, μέσου και σκοπού. Διαβάζουμε σε ένα καίριο σημείο του μαρξικού Κεφαλαίου: “Το μέσο -η απεριόριστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας- έρχεται σε διαρκή σύγκρουση με τον περιορισμένο σκοπό, την αξιοποίηση του υπάρχοντος κεφαλαίου. Αν ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής είναι, συνεπώς, ένα ιστορικό μέσο για την ανάπτυξη της υλικής ισχύος της παραγωγής και της δημιουργίας της κατάλληλης παγκόσμιας αγοράς, είναι ταυτόχρονα και η διαρκής αντίφαση ανάμεσα σ’ αυτή την ιστορική αποστολή και τους αντίστοιχους όρους της κοινωνικής παραγωγής” ( Le Capital, Livres II et III, folio 2015 1594).
Η “διαρκής αντίφαση”, μέσα από συγκρούσεις των αντιθέτων που την συγκροτούν ολοέναπιο διευρυμένες και βιαιότερες, οδηγεί το κεφάλαιο να βρει τον ιστορικό του φραγμό στον ίδιο του τον εαυτό. Κατά την περίφημη μαρξική πρόταση : “Ο αληθινός φραγμός της καπιταλιστικής παραγωγής είναι το ίδιο το κεφάλαιο. Ιδού σε τί συνίσταται: το κεφάλαιο και η επέκτασή του εμφανίζονται να είναι ταυτόχρονα η αφετηρία και το τέρμα, το κίνητρο και ο σκοπός της παραγωγής, η παραγωγή είναι μόνο παραγωγή για το κεφάλαιο, αντί τα μέσα παραγωγής να είναι τα μέσα για την ολοένα πιο έντονη εξάπλωση της διαδικασίας της ζωής [Lebensprozess] για την κοινωνία των παραγωγών” (στο ίδιο, οι υπογραμμίσεις στο πρωτότυπο).
Η παρούσα παγκόσμια κρίση είναι κρίση της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου, που έγινε φραγμός στην ίδια την καπιταλιστική παραγωγή. Το κεφάλαιο δεν μπορεί πια να χρησιμοποιήσει το παγκόσμιο σαν μέσο της διαδικασίας αξιοποίησής του. Γι’ αυτό και η παγκόσμια “ενδόρρηξη” του 2007-08. Σε τελευταία ανάλυση, η κρίση είναι η εξέγερση της ίδιας της διαδικασίας της Ζωής ενάντια στον φραγμό που βάζει στις βαθύτερες απαιτήσεις της ο γηραλέος καπιταλισμός στο λυκόφως του.
Η ζωή της πλειοψηφίας των ανθρώπων είναι πλέον συγκεντρωμένη στις πόλεις. “Πάνω από την μισή ανθρωπότητα ζει σήμερα σε πόλεις και θα φτάσουν τα δύο τρίτα το 2050. Οι αστικές περιοχές είναι ήδη υπεύθυνες για τα δύο τρίτα της χρήσης ενέργειας, τα τρία τέταρτα εκπομπών αερίων που σχετίζονται με το φαινόμενο του θερμοκηπίου και την κατανάλωση ενέργειας και τα τέσσερα πέμπτα του παγκόσμιου οικονομικού προϊόντος” (Ivo Daalder, The battle for liberal democracy will be waged in cities, Financial Times 7/6/2018).
Ο Ivo Daalder, πρόεδρος του Chicago Council on Global Affairs, το οποίο μαζί με τους Financial Times οργάνωσαν στις 6-8 Ιουνίου 2018 το Chicago Forum on Global Cities, αναφέροντας τα παραπάνω στοιχεία κρούει και τον κώδωνα του κινδύνου για την κρίση πολιτικής εξουσίας. Τονίζοντας ότι “η Ιστορία του φιλελευθερισμού είναι, πάνω απ’ όλα, η Ιστορία της πόλης” επισημαίνει ότι, τώρα, η τεράστια στροφή στην αστικοποίηση του πλανήτη συνοδεύεται με την ραγδαία υποχώρηση του φιλελευθερισμού, την άνοδο του αυταρχισμού, την συρρίκνωση της πολιτικής ελευθερίας. Ταυτόχρονα, βλέποντας ότι το ζήτημα της κρίσης πολιτικής εξουσίας και διακυβερνησιμότητας θα κριθεί στις Πόλεις, προτρέπει να δοθεί εκεί η αποφασιστική μάχη για την επιβίωση του φιλελευθερισμού.
Το τελευταίο είναι κάτι περισσότερο από αμφίβολο μετά την ιστορική αποτυχία του νεοφιλελευθερισμού σαν οικονομικής στρατηγικής επιβίωσης του καπιταλισμού κι αποτροπής της παγκόσμιας κρίσης με όλες τις ανατρεπτικές της πολιτικές συνέπειες.
Είναι σίγουρο ότι η ιστορική κοινωνική αναμέτρηση σε πλανητική κλίμακα θα δοθεί στις πόλεις και θα κριθεί στις Μητροπόλεις. Δεν υπάρχει, όμως, μηχανικός προκαθορισμός της έκβασης που θα εξαρτηθεί όχι μόνον από τους αντικειμενικούς όρους της κρίσης και της ταξικής πάλης αλλά κι από την ανάπτυξη μιας οργανωμένης και μαχητικής επαναστατικής υποκειμενικότητας και μάλιστα σε διεθνή κλίμακα.
Ο δρόμος διχάζεται ξανά.
Από την μια μεριά, στις εικόνες των ακροτελεύτιων τόπων της Πόλης, στα ασαφοποιημένα όριά της, στην γεμάτη απουσίες, θρυμματισμένη ακτογραμμή της θα μπορούσε κανείς να δει όχι μόνο το παρόν αλλά και το δυστοπικό μέλλον.
Από την άλλη μεριά, είναι στην περιοχή του απροσδιόριστου που υπάρχει, σύμφωνα με τα λόγια των Deleuze-Guattari, στα Mille Plateaux, “το σπέρμα και ο τόπος των επαναστατικών αποφάσεων και δράσεων” (Minuit 1980 σ. 565).
Σε κάθε περίπτωση, μπορείς να ανιχνεύσεις το τέλος των Μητροπόλεων, την ανάγκη μιας υπέρβασης της ίδιας της Πόλης.
Σε αυτήν την προοπτική της υπέρβασης κινήθηκαν, οι επαναστατικές καλλιτεχνικές και πολιτικές πρωτοπορίες, μετά την τομή του Οκτώβρη 1917, την απαρχή της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης, την Καθολική Στροφή στην Παγκόσμια Ανθοφορία μέσα από την Ρωσική Επανάσταση, όπως τιτλοφορούσε τον υπέροχο πίνακα του 1920-22 ο μέγας Πάβελ Φιλόνοφ.
Με όλες τις μεταξύ τους διαμάχες, τα διάφορα ρεύματα της πρωτοπορίας αναγνώριζαν το τέλος της εποχής των Μητροπόλεων κι ορματίζονταν την υπέρβαση της Πόλης. Ο Γκούσταβ Κλούτσιτς σχεδιάζει την Δυναμική Πόλη του Μέλλοντος, ένα ολόκληρο πλανήτη κινούμενο μέσα στο σύμπαν. Παρόμοια κι ο Γκεόργκι Κρούτικωφ την Ιπτάμενη Πόλη του Μέλλοντος, ο Ελ Λισίτσκυ τα ΠΡΟΟΥΝ (Σχέδια για την Κατάφαση του Νέου), ο Γιάκοβ Τσέρνικωφ την δική του πανανθρώπινη κομμουνιστική Πολιτεία. Στο ίδιο πνεύμα, ο μπολσεβίκος ηγέτης Λέων Τρότσκυ καταλήγει στο έργο του Λογοτεχνία και Επανάσταση συνδέοντας το όραμα του κομμουνισμού με την υπέρβαση της αντίφασης Πόλης και υπαίθρου που διαπερνά όλη την μέχρι τώρα Ιστορία, ή μάλλον την “Προϊστορία του ανθρώπου” για να θυμηθούμε τα λόγια του Μαρξ.
Ως γνωστόν η πανέμορφη Πόλη που έκτισε ο Μεγάλος Πέτρος δίπλα στον ποταμό Νέβα, στο πνεύμα της ιταλικής αρχιτεκτονικής, με την αυστηρή γεωμετρία, τα κανάλια, τις χαραγμένες με σαφήνεια οριζόντιες λεωφόρους- Προσπέκτι (“Προοπτικές”) έγινε ο απροσδόκητος Τόπος της μεγαλύτερης ιστορικής Ανατροπής. Ο Πάβελ Φιλόνοφ, στον πίνακα Φόρμουλα του προλεταριάτου του Πέτρογκραντ, αναστατώνει όλη την γεωμετρία της Πετρούπολης, καταργεί την οριζόντια διάταξη της Πόλης και των Προσπέκτι – των Προοπτικών της, αναλύει τα πάντα σε απειράριθμα δυναμικά στοιχεία που κινούνται με κατεύθυνση όχι οριζόντια αλλά κάθετη προς τα πάνω: σε έφοδο προς τον ουρανό.
Αυτήν την υπέρβαση της Πόλης είχε στο νου του κι ο ποιητής Βελιμίρ Χλιέμπνικωφ όταν οραματιζότανε το Λαντομίρ, τον κόσμο της εναρμόνισης της νέας κομμουνιστικής ανθρωπότητας με το Σύμπαν, και καλούσε στην επαναστατική δράση με το σύνθημα: Όλη η εξουσία στον έναστρο ουρανό!
21-22 Ιουνίου 2018
.
*κεντρική φωτο: Νίκος Μάρκου, από τη σειρά TOPOS, Halandri, Attica 29.3.2007
.