Στο χωριό Κοντακαίικα της Σάμου, τον Σεπτέμβριο του 2014, ξεκίνησε τη λειτουργία της η φωτογραφική ομάδα «Φωτόνησος», η οποία αποτελείται κυρίως από κατοίκους του χωριού, με την προσθήκη μερικών εκπαιδευτικών της περιοχής, φοιτητών από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και κατοίκων της γειτονικής πόλης του Καρλοβασίου.
Το έδαφος για τη δημιουργία της Φωτονήσου, όπως αποδείχθηκε εκ των υστέρων, προετοιμάστηκε ένα χρόνο νωρίτερα, από την υλοποίηση ενός προγράμματος φωτογραφίας από τους μαθητές της Δ’ τάξης του Δημοτικού Σχολείου Κοντακαίικων, υπό τον τίτλο «Γράφω το ‘χωριό’ με φως». Το πρόγραμμα αυτό, με διάρκεια από τον Νοέμβριο του 2013 έως τον Μάιο του 2014, αποτέλεσε ένα πιλοτικό φωτογραφικό πρόγραμμα, που αφορούσε στην πλήρη εμπλοκή μαθητών του δημοτικού σχολείου στον χώρο της φωτογραφίας∙ από την πρώτη γνωριμία με αυτήν έως και την τελική δημιουργία και έκθεση των φωτογραφιών των ίδιων των μαθητών.
Σκοπός του προγράμματος ήταν η κατάκτηση από τους μαθητές μίας νέας γλώσσας επικοινωνίας και η ισχυροποίηση της θέσης τους στο περιβάλλον του σύγχρονου οπτικού πολιτισμού, καθώς στις μέρες μας, ένας πολύ μεγάλος αριθμός εικόνων κάθε είδους κατακλύζουν καθημερινά τους υποψιασμένους και τους ανυποψίαστους αποδέκτες τους. Social media, περιοδικά, τηλεόραση, κινηματογράφος, αφίσες και εικονογραφημένα έντυπα κάθε είδους μεταφέρουν εικόνες πολυάριθμων προσεγγίσεων και ποικίλων στοχεύσεων στα μάτια των θεατών τους.
Σε κάθε περίπτωση, οι περισσότεροι σύγχρονοι θεατές φωτογραφιών εθισμένοι στην εντυπωσιακή φωτογραφία, που δανείζεται τα εργαλεία της κυρίως από την αισθητική της διαφημιστικής φωτογραφίας, αποζητούν με τη ματιά τους όμορφα θέματα δοσμένα με ακόμα ομορφότερο τρόπο. Μπροστά σε αυτήν τη ζήτηση διάφοροι φωτογράφοι παράγουν εικόνες ανάλογης αισθητικής προσέγγισης και οι πολυάριθμοι θεατές τους τις αποδέχονται με την ανάλογη ευκολία. Κατά τα φαινόμενα, η μεγάλη πλειοψηφία παραγωγών και καταναλωτών εικόνων φαίνεται να αγνοεί πως η φωτογραφία αποτελεί μία συγκροτημένη γλώσσα οπτικής επικοινωνίας. Αρκούνται στην παραγωγή και διάθεση όμορφων εικόνων, οι οποίες αναγνωρίζονται εύκολα από τους αποδέκτες τους, καταναλώνονται γρήγορα και ολοκληρώνουν με αυτόν τον τρόπο τη σύντομη ζωή τους ως διασκεδαστικές εικονοπλασίες.
Σύμφωνα με τον θεωρητικό της φωτογραφίας Πλάτωνα Ριβέλλη: «η ομορφιά της φύσης, ή η πηγαία αυτοσχεδιαστική δημιουργία ενός ποιμένα δεν είναι τέχνη. Πίσω από την τέχνη κρύβεται η συστηματική οργάνωση κάποιου υλικού. Η τέχνη είναι έργο του πνεύματος, έργο της ψυχής αλλά και της διανόησης. […] μόνον αναζητώντας κάποια υπέρβαση του πραγματικού μέσα από οργανωμένες νοητικές λειτουργίες μπορεί κανείς να μιλήσει για τέχνη» (Ριβέλλης, 1994).
Οι μαθητές που παρακολούθησαν το πρόγραμμα, και αργότερα, τα μέλη της φωτογραφικής ομάδας «Φωτόνησος» (παιδιά και ενήλικοι), ήρθαν και έρχονται σε πλατιά επαφή με τη φωτογραφική παραγωγή, σε μία προσπάθεια να κατακτήσουν τα εργαλεία αναγνώρισης των ποικίλων όρων αυτής, και, ως ενημερωμένοι θεατές, κατά πρώτον να μην αισθάνονται αμύητοι και αμήχανοι μπροστά στις συνομιλίες παραγωγών οποιασδήποτε φωτογραφικής έκφρασης και, κατά δεύτερον, να καταστούν ικανοί να απολαύσουν φωτογραφικά έργα ιδιαιτέρων απαιτήσεων.
Σχολικό φωτογραφικό πρόγραμμα «Γράφω το ‘χωριό’ με φως»
Τον Νοέμβριο του 2013 το Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση επέλεξε να εντάξει το φωτογραφικό πρόγραμμα «Γράφω το ‘χωριό’ με φως», στο εκπαιδευτικό του πρόγραμμα «Μαθαίνουμε Παρέα».
Οι μαθητές του δημοτικού σχολείου των Κοντακαίικων είχαν ήδη επαφή με τα μεγάλα έργα της φωτογραφίας καθώς από το 2011 στον χώρο του διδακτηρίου λειτουργεί δανειστική βιβλιοθήκη φωτογραφικών λευκωμάτων των σημαντικότερων δημιουργών. Παράλληλα, σε όλους τους χώρους του σχολείου, αίθουσες, γραφεία και διαδρόμους, εκτίθενται φωτογραφίες από το πεδίο της δημιουργικής φωτογραφίας. Ολόκληρο, λοιπόν, το σχολείο αποτελεί και έναν χώρο φωτογραφικό και η εφαρμογή ενός ανάλογου προγράμματος εντάχθηκε στη σχολική ζωή ως κάτι το αναμενόμενο.
Αυτό που κλήθηκε να κάνει το φωτογραφικό πρόγραμμα ήταν να οργανώσει και να συστηματοποιήσει αυτό το περιβάλλον, να διακρίνει στα μάτια των μαθητών τα είδη της φωτογραφίας, να δώσει στους μαθητές τη δυνατότητα να αναγνωρίζουν τις εικόνες ως αισθητικές δημιουργικές προτάσεις, αλλά και ως κείμενα, σύμφωνα με τη σημειωτική ανάλυση των εικόνων (Philip Smith, 2006), ασχέτως αν δεν κατονομάστηκαν έτσι μέσα στη σχολική αίθουσα, και να δώσει την ευκαιρία για πρώτη φορά να γίνουν οι ίδιοι οι μαθητές κατά το δυνατό φωτογράφοι δημιουργικής στόχευσης, να αναλάβουν για πρώτη φορά πρωταγωνιστικό ρόλο κατά τη διαδικασία δημιουργίας φωτογραφικών έργων και τελικά να παραγάγουν τον δικό τους λόγο. Το πρόγραμμα ολοκληρώθηκε με την έκθεση των φωτογραφιών των μαθητών, που έλαβε χώρα σε κεντρική αίθουσα της πόλης του Καρλοβασίου.
Φωτογραφική ομάδα Κοντακαίικων Σάμου «Φωτόνησος»
Κατά τη διάρκεια της έκθεσης, στον χώρο της εκδήλωσης, εκδηλώθηκε έντονο ενδιαφέρον μαθητών άλλων τάξεων του σχολείου, προκειμένου να συμμετάσχουν και εκείνοι σε ένα αντίστοιχο φωτογραφικό πρόγραμμα. Κοντά σε αυτούς, παρουσιάστηκαν μαθητές δημοτικών σχολείων της ευρύτερης περιοχής, αλλά και ενήλικοι του χωριού που εκδήλωσαν το ίδιο ενδιαφέρον. Για τον λόγο αυτό, σε συνεννόηση με τους υπευθύνους του πολιτιστικού συλλόγου «Α.Ψ.Ε.Σ. Πυθαγόρας» του χωριού των Κοντακαιίκων, τον Σεπτέμβριο του 2014 δημιουργήθηκε η φωτογραφική ομάδα «Φωτόνησος» με δύο τμήματα: το τμήμα ενηλίκων και το παιδικό τμήμα. Το παιδικό τμήμα της Φωτονήσου αποτελεί το μοναδικό συγκροτημένο τμήμα παιδικής φωτογραφίας στη χώρα μας, η δε Φωτόνησος, συνολικά, αποτελεί τη μοναδική φωτογραφική ομάδα που δραστηριοποιείται σε χωριό της Ελλάδας (Απρίλιος 2017).
Τον Ιούνιο του 2015, τα Ελληνικά Ταχυδρομεία προχώρησαν στην έκδοση του βιβλίου «Επίδομα Παραμεθορίου – Συστημένο» της σχολικής συμβούλου και συγγραφέως Εβίτας Καραγεώργου. Οι φωτογραφίες που εικονογράφησαν το βιβλίο ήταν αυτές των μαθητών που έλαβαν μέρος στο αρχικό σχολικό φωτογραφικό μας πρόγραμμα και μετέπειτα μελών της Φωτονήσου. Η παρουσίαση του βιβλίου στο νησί της Σάμου συνδυάστηκε με την πρώτη φωτογραφική έκθεση της Φωτονήσου τον Αύγουστο του 2015 στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων της Δ.Ε. Καρλοβασίου, ως συγκροτημένης φωτογραφικής ομάδας πλέον, με λειτουργία έξω από τον χώρο του σχολείου και με διευρυμένο πληθυσμό μελών, ηλικιακά και αριθμητικά. Αυτή η διπλή εκδήλωση, με την ιδιαίτερη προβολή που δόθηκε από τα μέσα ενημέρωσης του νησιού, οδήγησε σε αριθμητική διεύρυνση της Φωτονήσου, που λειτούργησε στη δεύτερη χρονιά της με 48 ενεργά μέλη (20 παιδιά και 28 ενηλίκους). Τα μέλη των δύο τμημάτων της ομάδας, παιδικό και ενηλίκων, παρακολουθούν καθ’ όλη τη διάρκεια της χρονιάς το ετήσιο σεμινάριο Ιστορίας και Αισθητικής της φωτογραφίας, στο οποίο αφιερώνεται και ο μεγαλύτερος χρόνος ενασχόλησης. Τα τεχνικά φωτογραφικά ζητήματα καταλαμβάνουν μικρό χρόνο στις συναντήσεις και μόνο στα βασικά τους σημεία.
Στα χρόνια της λειτουργίας της η Φωτόνησος έχει επιδείξει έναν εξωστρεφή χαρακτήρα συνεργαζόμενη μέχρι σήμερα με τον Δήμου Σάμου, το Κέντρο Πρόληψης Ν. Σάμου «Φάρος», το Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας Σάμου και τη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Αιγαίου, με την οποία συνδιοργανώνει σειρές συναντήσεων που αφορούν στη φωτογραφία. Παράλληλα προσκαλεί φωτογράφους και θεωρητικούς από τον χώρο των τεχνών, οι οποίοι μοιράζονται με τα μέλη, αλλά και ένα ευρύτερο κοινό του νησιού της Σάμου, την εμπειρία και τις γνώσεις τους.
Συμπεράσματα από τη λειτουργία της Φωτονήσου
Η εφαρμογή του πιλοτικού φωτογραφικού προγράμματος για μαθητές δημοτικού σχολείου είχε ως αποτέλεσμα να φωτιστεί για πρώτη φορά στη χώρα μας ένα πεδίο άγνωστο, αυτό της φωτογραφίας που μπορεί να παραχθεί από παιδιά κάτω των 12 χρόνων. Έγινε ορατό πως τα παιδιά, δεχόμενα την κατάλληλη παιδεία και υπό την καθοδήγηση ενός δασκάλου με την απαιτούμενη εμπειρία, μπορούν να παραγάγουν φωτογραφικά έργα αξιώσεων. Τα αποτελέσματα αυτά θεωρούμε πως αφορούν και τον φωτογραφικό και τον εκπαιδευτικό κόσμο της χώρας. Ο συνολικός απολογισμός του προγράμματος κατατέθηκε στο ίδρυμα που χρηματοδότησε το πρόγραμμα, και αυτό με τη σειρά του παρέδωσε τα αποτελέσματα στο Υπουργείο Παιδείας. Μέσα στον απολογισμό κατατέθηκαν και προτάσεις για τον τρόπο, αλλά και την αναγκαιότητα της συγκρότησης ενός μαθήματος φωτογραφίας για μαθητές του δημοτικού, προκειμένου το σχολείο του αύριο να μπορεί να αποδίδει στην κοινωνία πολίτες και οπτικά εγγράμματους.
Στην περίπτωση της Φωτονήσου έχουμε την εκδήλωση ενδιαφέροντος εκ μέρους κατοίκων και το συνακόλουθο κάλεσμα από τον εκπαιδευτικό του χωριού για τη δημιουργία μίας φωτογραφικής ομάδας. Όπως στην πράξη αποδείχτηκε, οι κάτοικοι του χωριού, παιδιά και ενήλικοι, εμφανίστηκαν έτοιμοι για το κάλεσμα αυτό και όπως αναφέρει ο Bourdieu: «[…] και η εγκαθίδρυση μιας τελετουργικής ανταλλαγής […] προϋποθέτει, μεταξύ άλλων, ότι έχουν συγκεντρωθεί όλες οι αναγκαίες κοινωνικές συνθήκες που εξασφαλίζουν την παραγωγή πομπών και δεκτών σύμμορφων, άρα εναρμονισμένων μεταξύ τους∙» (Bourdieu, 1999).
Η ένταξη των κατοίκων στην ομάδα φαίνεται να έχει ως αποτέλεσμα την οικειοποίηση των δυνατοτήτων της ομάδας από τα επιμέρους μέλη. Όπως αναφέρει η Margaret Wetherell: «[…] στο πλαίσιο της ομάδας υφίστανται επίσης νέες ταυτοτικές δυνατότητες: μπορούμε να αντιληφθούμε τον εαυτό μας ως μέλος μιας ομάδας και ως μία ατομική μονάδα που έχει τα χαρακτηριστικά αυτής της ομάδας» (Wetherell, 2004).
Κατά την ίδρυση της Φωτονήσου υπήρξε ένας προβληματισμός που αφορούσε στο είδος της φωτογραφίας με το οποίο θα ήταν θεμιτό να ασχοληθούμε. Τα παραδείγματα αρκετών, όχι όλων όμως, φωτογραφικών ομάδων στη χώρα μας δείχνουν πως η φωτογραφική προσέγγιση που καλλιεργείται στους κόλπους τους διακρίνεται εν πολλοίς από μία ελαφρότητα στο είδος, γεγονός που φαίνεται να αποτελεί παράγοντα συγκράτησης των μελών των ομάδων αυτών, δίνοντας στην παρουσία τους εκεί έναν χαρακτήρα ανέμελο και ευχάριστο, στα πλαίσια μίας ερασιτεχνικής φωτογραφικής ενασχόλησης.
Στην περίπτωση της Φωτονήσου, ακολουθώντας το σκεπτικό του φωτογραφικού προγράμματος που είχε ήδη εφαρμοστεί από του μαθητές του χωριού με επιτυχία, λήφθηκε η απόφαση να πέσουμε και πάλι στα βαθιά, δείχνοντας εμπιστοσύνη στις δυνατότητες των μελών, ακόμα και αν αυτά δεν είχαν το πρότερο θεωρητικό υπόβαθρο για να υποστηρίξουν την παρουσία τους στους κόλπους της ομάδας. Όπως και στην περίπτωση των παιδιών, έτσι και με τους ενηλίκους, ακολουθήθηκε η οδός της τροφοδότησης με όλα τα απαραίτητα εφόδια, προκειμένου να μπορέσουμε να προχωρήσουμε όλοι μαζί στα μονοπάτια της δημιουργικής φωτογραφίας, ακόμα κι αν από τα περισσότερα μέλη απουσίαζε ακόμα και η στοιχειώδης εμπειρία της ερασιτεχνικής φωτογραφικής περιπλάνησης.
Κατά τη δεκαετία του 1970, ο Pierre Bourdieu, αναζητώντας τις διαθέσεις των αμύητων στα φωτογραφικά ανθρώπων των λαϊκών τάξεων, και διατυπώνοντας τη δυσκολία εφαρμογής από τη μεριά του ενός αληθινού πειραματικού μηχανισμού, κατέφυγε στη συλλογή ερωτηματολογίων που αφορούσαν στη φωτογραφία και στη στάση των ερωτηθέντων απέναντι στο «θέμα» αυτής, διαπιστώνοντας πως υπάρχει ταύτιση της καλής φωτογραφίας με το όμορφο θέμα (π.χ. ηλιοβασίλεμα) και αδυναμία εκτίμησης των διαφορετικών φωτογραφικών προσεγγίσεων. Έτσι, από την επεξεργασία των απαντήσεων διατύπωσε το συμπέρασμα πως: «Ό,τι η λογική της δοκιμασίας μας οδηγεί να περιγράψουμε ως ανικανότητα (και περί αυτού ακριβώς πρόκειται, από την άποψη των κανονιστικών προτύπων που ορίζουν τη νόμιμη αντίληψη του έργου τέχνης) είναι επίσης άρνηση που εκπηγάζει από την καταγγελία της αυθαίρετης ή επιδεικτικής ανωφέλειας των ασκήσεων ύφους και των καθαρά μορφικών αναζητήσεων. Και πράγματι, ακριβώς στο όνομα μιας αισθητικής που θέλει τη φωτογραφία να βρίσκει τη δικαιολόγησή της στο φωτογραφημένο αντικείμενο ή στην ενδεχόμενη χρήση της φωτογραφικής εικόνας, οι εργάτες αρνούνται σχεδόν πάντα το γεγονός της φωτογραφίας για τη φωτογραφία (όταν, για παράδειγμα, φωτογραφίζονται απλώς και μόνο βότσαλα) ως άχρηστο, διεστραμμένο ή αστικό: “Χαλάς φιλμ”, “Πρέπει να ‘χεις φιλμ για ξόδεμα”, “Υπάρχουν μερικοί, σας ορκίζομαι, που δεν ξέρουν πώς να σκοτώσουν την ώρα τους”, “Πρέπει να μην έχεις τίποτ’ άλλο να κάνεις για να τραβάς κάτι τέτοια”, “Είναι μπουρζουάδικη φωτογραφία”» (Bourdieu, 2008).
Στα τέσσερα χρόνια εφαρμογής του φωτογραφικού προγράμματος, καταρχήν ως σχολικό πρόγραμμα, και στη συνέχεια ως ετήσιο σεμινάριο Ιστορίας και Αισθητικής της φωτογραφίας στα πλαίσια της Φωτονήσου, όχι ως πειραματικός μηχανισμός, αλλά ως βιούμενη καθημερινότητα, έχει φανερωθεί πως, αυτό που παρουσιάζεται από τον Bourdieu ως αποστροφή των λαϊκών ανθρώπων απέναντι στις εξεζητημένες φωτογραφικές εκφράσεις, δεν αποτελεί παρά εκδήλωση αδυναμίας ουσιαστικής προσέγγισης του φαινομένου, που εδράζεται με τη σειρά της στην έλλειψη φωτογραφικής παιδείας από τη μεριά των ερωτηθέντων. Στην περίπτωση της Φωτονήσου, απλώς χρειάστηκε να εξηγηθεί τι ακριβώς βλέπουμε, ποιοι είναι οι μηχανισμοί δημιουργίας των συγκεκριμένων φωτογραφιών και πώς μπορούμε να τις προσεγγίσουμε. Δεδομένης αυτής της παρέμβασης, είμαστε ικανοί να διακρίνουμε τις προθέσεις, να εκτιμήσουμε και να απολαύσουμε το αποτέλεσμα, σύμφωνα με τις ιδιαιτερότητες του καθενός μας.
.
Βιβλιογραφία
Ριβέλλης, Π., (1994), Μονόλογος για τη φωτογραφία. Αθήνα: Φωτοχώρος- Φωτογραφικός Κύκλος.
Bourdieu, P., (1999), Γλώσσα και συμβολική εξουσία (Κ. Καψαμπέλη, Μετάφρ.). Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα.
Bourdieu, P., (2008), Η διάκριση. Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης (Κ. Καψαμπέλη, Μετάφρ.). Αθήνα: Πατάκης.
Smith, P., (2006), Πολιτισμική Θεωρία: Μια εισαγωγή. Αθήνα: Κριτική.
Wetherell, M., (2004), Ταυτότητες, ομάδες και κοινωνικά ζητήματα (Ν. Μποζατζής, Μετάφρ.). Αθήνα: Μεταίχμιο.
.
*Ο Αποστόλης Γιαννακόπουλος, είναι εκπαιδευτικός Π.Ε., υπεύθυνος της φωτογραφικής ομάδας «Φωτόνησος»
.Το παρόν αποτελεί μέρος άρθρου, που παρουσιάστηκε στο 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Ερευνών τον Απρίλιο του 2016 στο Ηράκλειο της Κρήτης.
.
Κεντρική φωτό: Μελίσσα Μπόντε (παιδικό τμήμα)
.