Εισαγωγή | του Γιάννη Καρπούζη

Θυμάμαι ξεκίνησα να δουλεύω συγκροτημένα πάνω στη θεματολογία των ορίων της πόλης πίσω στην αρχή καπιταλιστικής κρίσης, την άνοιξη του 2010, με σκοπό τη δημιουργία μίας βίντεο-εγκατάστασης για το μεταπτυχιακό μου στη σχολή καλών τεχνών. Μέχρι το καλοκαίρι επισκέφτηκα πολλές φορές τα ακραία προάστια της Αθήνας, το “υπόλοιπο Αττικής” αλλά και τα εσωτερικά όρια της πόλης, βιντεοσκοπώντας με μία παλιά μηχανή, ώστε να γυριστεί τελικά το έργο που έδειξα τότε και ένα μικρού μήκους ντοκιμαντέρ σε επίβλεψη Θανάση Ρεντζή που ίσως ενδιαφέρει κάποιους και σήμερα (αφήγηση του Καθηγητή Αρχιτεκτονικής Νίκου Μπελαβίλα):

.

Συστήματα υπό κατάρρευση from aldebaran.photo on Vimeo.

 

Ο δανεισμός της αναλογικής μηχανής μεσαίου φορμά “Hasselblad 503” από το εργαστήριο φωτογραφίας του Μανώλη Μπαμπούση και η συνεχής επίσκεψη για πολλά ακόμα χρόνια στα κατώφλια της πόλης επηρέασε για πάντα τις εικόνες μου, ενώ οι έννοιες του νεκρού χρόνου και του μεταβατικού πεδίου μπήκαν στο περιεχόμενο της δουλειάς μου. Το χειμώνα του 2010 ο Ηλίας (Λιατσόπουλος) τέλειωσε τη θητεία του και ενδιαφέρθηκε για την ιδέα μου για την οποία έκτοτε συνήθως ταξιδεύουμε μαζί. Το 2013 είχαμε ήδη ασχοληθεί αρκετό καιρό με το θέμα και παρουσιάσαμε στο φεστιβάλ “Αναιρέσεις” ένα πρώτο μέρος της ανασκαφής μας με τίτλο “ακτογραμμή 36”. Δε βρήκαμε τότε τον χώρο να το δείξουμε και αλλού… Βρήκαμε όμως το φίλο μας τον Κωστή (Πλεύρη) που είχε προχωρήσει από τη μεριά του στη μελέτη σχετικών πεδίων και συγκεκριμένα στην πειθαρχία της “Πολεοδομίας”. Με αφορμή τις εικόνες μας, έγραψε τρία χρόνια πριν μία εκτενή πολιτική – επιστημονική ανάλυση συνολικά πάνω στο ζήτημα των ορίων της αθηναϊκής μητροπολιτικής ακτογραμμής και στη σχέση της με τη φωτογραφία.

Το κείμενο έμεινε χρόνια στο συρτάρι… Αλήθεια, πού θα μπορούσε να είχε δημοσιευτεί τότε και ποιός θα το έβλεπε;

Καθότι πολλοί ταλαντούχοι δημιουργοί έχουν περάσει πολλά κρύα και ζέστες εντός/εκτός των ορίων της πόλης, ο κόμβος μας επιχειρεί πρώτη φορά να φτιάξει μία παρουσίαση  που θα μπορέσει να φέρει σε επαφή συγκροτημένες δουλειές και μεμονωμένες εικόνες παλιών και νέων φωτογράφων, μαζί με μία στέρεη ανάλυση του θέματος και ένα μικρό ντοκιμαντέρ.

Το επόμενο βήμα είναι βέβαια να ανοίξει η έρευνα μας και σε εργασίες που δε γνωρίζουμε, ώστε να συνδεθούν και σε μεγαλύτερη κλίμακα οι εικόνες με τις εικόνες, οι λέξεις με τις εικόνες και τελικά οι λέξεις με τις λέξεις.

Οι φωτογράφοι των οποίων οι δουλειές συμμετέχουν στο αφιέρωμα με σειρά εμφάνισης στο κείμενο είναι: Νίκος Μάρκου, Κωνσταντίνος Δουμπενίδης, Βαγγέλης Τάτσης, Παύλος Φυσάκης, Γιάννης Καρπούζης, Κώστας Καψιάνης, Μαρίνος Τσαγκαράκης, Νίκος Παναγιωτόπουλος, Κοσμάς Σταθόπουλος, Ηλίας Λιατσόπουλος, Δημήτρης Κεχρής, Ορέστης Σεφέρογλου, Γιώργος Καραηλίας

.


 .

Φωτογραφίες στα όρια της πόλης | του Κωστή Πλεύρη

Το φωτογραφικό αυτό αφιέρωμα καταπιάνεται με ένα κοινό φαινόμενο των σύγχρονων μεγαλουπόλεων: την ύπαρξη μεγάλων περιοχών στα όρια τους, που φαίνονται να στέκουν εξόριστες από την υπόλοιπη πόλη. Η ασαφής και εκτεταμένη μορφή που παίρνει η πόλη, όταν επί μέρους τόποι της έχουν ελάχιστη συνοχή με το υπόλοιπο σύνολο λέγεται αστική διάχυση.

Νίκος Μάρκου, από τη σειρά TOPOS, Halandri, Attica 29.3.2007

.

Η διάχυση οδηγεί σε σοβαρές αστοχίες της κοινωνικής ζωής σε όλες τις χτισμένες μορφές που θα τη συναντήσουμε∙ τέτοιες είναι οι απλές επαναλήψεις κατοικιών που σχηματίζουν ολόκληρους δήμους, τα απομακρυσμένα εμπορικά κέντρα που φτάνει κανείς μόνο από αυτοκινητόδρομους ή οι βιομηχανικές αποθήκες κατά μήκος των εθνικών οδών.

Κωνσταντίνος Δουμπενίδης, από τη σειρά HALT

.

Πολύ συχνά -ενώ συνήθως ακόμα και οι πολεοδομικοί κανονισμοί επιτρέπουν οποιαδήποτε χρήση γης-, μια μονοθεματική ζωή εγκαθίσταται εδώ, προκαλώντας το αίσθημα της πλήξης. Εδώ συνήθως βρίσκει κανείς μόνο την απουσία αυτού του μπουκέτου δραστηριοτήτων που συναντά σε μια πόλη, όπως ψυχαγωγία, μόρφωση, τυχαίες συναναστροφές, πολιτική στράτευση και τόσες άλλες.

Βαγγέλης Τάτσης

.

Για αυτό και οι οριακοί αυτοί τόποι της διάχυσης πολύ πετυχημένα χαρακτηρίζονται από τους φωτογράφους μας και τόποι εξορίας ή ακτογραμμές. Όπως, όμως, όταν πλάθουμε ένα κομμάτι πηλό πέρα από κάποιο όριο, το παιχνίδι μας σπάει, αφήνοντας στα χέρια μας θρύμματα της αρχικής του μορφής, έτσι και η αστική διάχυση αποτελεί μία απειλή κατάρρευσης για το σύνολο της πόλης.

.

Η ερμηνεία της αστικής διάχυσης από τη φωτογραφία

Όμως, παραπάνω κάναμε μια σύντομη περιγραφή της διάχυσης, δεν μιλήσαμε για τον τρόπο που αυτή γεννιέται. Εδώ προκύπτει μια δυσκολία: τι σημαίνει ότι η πόλη μας επεκτείνεται πέρα από κάποιο όριο; Για να μην πέσουμε σε μηχανιστικές αντιλήψεις, πρέπει να μιλήσουμε για αυτή τη συνθήκη πέρα από την οποία αστοχεί ένα αστικό σύνολο. Διάχυση δε σημαίνει απλά μια αύξηση της επιφάνειας της πόλης∙ εξάλλου φαινομενικά κάθε πόλη μπορεί να επεκτείνεται ανεμπόδιστα: νέες γειτονιές φυτρώνουν δίπλα στους πρωταρχικούς πυρήνες και παλιοί οικισμοί καταπίνονται από τη δυναμική της αστικής ανάπτυξης. Ούτε μπορούμε να ταυτίσουμε τη διάχυση με την υπέρμετρη μεγέθυνση των δραστηριοτήτων που φιλοξενεί η πόλη∙ η ανάπτυξη των πόλεων άλλωστε αποτελεί συστατικό στοιχείο της ανάπτυξης του ανθρώπου: της διεύρυνσης της καταναλωτικής ζήτησης ή της γέννησης νέων αναγκών που υπαγορεύουν οι επιστημονικοί κλάδοι. Ούτε, τέλος, διάχυση σημαίνει απλά μια υπέρμετρη αύξηση του πληθυσμού∙ άλλωστε όλες οι σύγχρονες πόλεις έχουν να επιδείξουν ραγδαίους ρυθμούς πληθυσμιακής αύξησης: τη δεκαετία του 1950 ο παγκόσμιος ρυθμός ήταν 3% ετησίως, ενώ για τις επερχόμενες -από σήμερα- δεκαετίες υπολογίζεται στο 1.5%, με άλλα λόγια 60 εκατομμύρια νέοι κάτοικοι θα προστίθενται στον αστικό πληθυσμό κάθε χρόνο.[1] Πότε συμβαίνει λοιπόν και μία πόλη υποβιβάζεται από ένα κοινωνικό πλαίσιο που αλληλεπιδρά σε ένα απλό άθροισμα στοιχείων που απειλούν την ενότητα της;

Παύλος Φυσάκης, από τη σειρά Nea Helvetia, House of Don’t Don’t

.

Θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε αυτό το ερώτημα στρέφοντας την προσοχή σε κοινές μας εμπειρίες. Οι εμπειρίες αυτές κατόπιν θα ερμηνευτούν για να μιλήσουμε τόσο για τις διαφορετικές χτισμένες μορφές που βρίσκουμε στα όρια της πόλης μας, όσο και για τα βιώματα των ανθρώπων που περπατάνε μέσα σε αυτούς τους εξόριστους δρόμους. Διαλέγουμε να ανοίξουμε αυτό το διάλογο μέσα από τη φωτογραφία, η οποία με τον τρόπο που αναπαριστά την πραγματικότητα επιτρέπει την ερμηνεία της πέρα από τα όρια του τυπωμένου αρνητικού ή, αλίμονο, τον στατικό εγκλωβισμό της, μέσα στα όρια του φωτογραφικού χαρτιού.

Παύλος Φυσάκης, από τη σειρά Nea Helvetia, New York, Nea Helvetia

.

Εδώ έχουμε να κάνουμε με φωτογραφίες που είναι συνειδητά στρατευμένες στο φωτισμό του πραγματικού και όχι στην παγερή του αποτύπωση, που είναι στην ουσία η απόκρυψη του· εδώ μάλιστα οι φωτογράφοι υπογραμμίζουν τον άνισα παραγμένο ιστό της πόλης, μέσω ενός εσωτερικού διαλόγου των στοιχείων που διαλέγουν να φέρουν στην κάμερα. Εδώ δε μας προσφέρεται ένας υποθετικός τόπος -είτε μέσω ρομαντισμών είτε μέσω εντυπωσιοθηρικών καρέ ή μέσω εξιδανικεύσεων του μυστηριακά απρόσιτου «συνόρου» της πόλης. Αντίθετα, εδώ η πόλη φιγουράρει ως έδαφος αντιθέσεων. Επιμένουμε σε αυτό, γιατί οι φωτογραφίες αυτές δίνουν την πρωτιά στο αισθητηριακό φαινόμενο, βγαλμένο μέσα από την παρατήρηση του αστικού συνόλου, που πάει πέρα από τις αποχρώσεις που συλλαμβάνει ο φακός, προς έναν στοχασμό του τί είναι στα αλήθεια αυτή η ακτογραμμή της πόλης.

Άλλωστε, πολύ πριν καταπιαστούμε θεωρητικά με τα παραπάνω, μήπως δεν νιώθουμε μέσα μας ότι εδώ, σε αυτά τα μέρη κάτι δεν πήγε καλά, ενώ μια θλίψη απλώνεται ολόγυρα, που μόνο το ιδιωτικό όνειρο του επενδυτή ή του οικογενειάρχη μπορούν πρόσκαιρα να αντέξουν; Και πόσο μπορεί να κρατήσει αυτό; Σε μια πολύ ταιριαστή στην περίπτωση φωτογραφία, τα παιδιά στα ακαλλιέργητα χωράφια με τα ξεραμένα χόρτα, που κοιτάζουν κάτω την πόλη από τους εξόριστους αυτούς τόπους, δείχνουν ότι δε συμμετέχουν στο ίδιο κοινωνικό σύνολο με τους υπόλοιπους.

Γιάννης Καρπούζης, από τη σειρά Systems on Turmoil, Ολυμπιακό χωριό

.

Οι φωτογραφίες αυτές, λοιπόν, θα μας προβληματίσουν για το τί είναι η πόλη και ποιό είναι το περίφημο όριο που ξεπεράστηκε και τη σέρνει σε αποδιοργάνωση. Τα καρέ αυτά είναι κομμάτια από τη ζωή μας, μας ξανακαλούν να εξετάσουμε βαθύτερα συναισθήματα που βιώσαμε. Όταν πιάνουμε την εθνική προς Κόρινθο, κάτι αλλάζει μετά το Χαϊδάρι: από εδώ και κάτω τα προάστια δεν είναι καν Δυτικά, όπως ο λαϊκός αυτός όρος προσφέρει μια ομαδοποίηση βασισμένη στο συλλογικό βίωμα.

Παύλος Φυσάκης, από τη σειρά Nea Helvetia, Tasos, Mandra, 2013

.

Άμα ταξιδεύουμε νύχτα στην εθνική προς Λαμία και περάσουμε το Μενίδι, μια μονότονη επανάληψη αποθηκών και βιοτεχνιών δεν αφήνει παρά μια νωπή ερημιά, μέχρι το πρωί να ανοίξει ξανά ο κύκλος της εμπορικής και βιομηχανικής δραστηριότητας. Αλλά και όταν οδηγούμε παραλιακά προς το Νότο της Αττικής, ήδη από τη Βουλιαγμένη κάτι αλλάζει· οικόπεδα με παραθεριστικές μονοκατοικίες φαίνονται να συνεχίζουν βαρετά μέχρι το Σούνιο, χωρίς να αγχώνονται να οικοδομήσουν ένα συνεκτικό σύνολο. Πιο μέσα, στα Μεσόγεια, μια χαμηλής πυκνότητας δόμηση εναλλάσσει εισοδηματικά τα νοικοκυριά, διογκώνοντας τους παλιούς πυρήνες των Αρβανιτοχωριών και δημιουργώντας πρακτικά, τώρα πια, μεγάλες εκτάσεις υπνωτηρίων όπου η κοντινότερη εμπορική ζωή απαιτεί μερικά χιλιόμετρα με το αμάξι.

Κώστας Καψιάνης

.

Παρόμοια, οδηγώντας προς το αεροδρόμιο, μετά την Καλαμαριά και τη Νέα Κρήνη, οι οικοδομές της Θέρμης, δεν είναι παρά παρατεταγμένες εκθέσεις, κλινικές, εμπορικά κέντρα και αμαξοστάσια. Λίγο ανατολικότερα, μετά την Πυλαία, και πάλι η πόλη αλλάζει∙ οι ζωντανοί αστικοί πυρήνες γίνονται πιο σπάνιοι κάτω από το Χορτιάτη και τα χτισμένα οικόπεδα ή όσα αγροτεμάχια περιμένουν την «ανάπτυξή» τους, μαρτυρούν την μειωμένη κοινωνική ζωή των ανθρώπων που μένουν εδώ. Στα δυτικά, η κενή αυτή επανάληψη καθορίζεται από τις βιομηχανίες και τις αποθήκες της Σίνδου και του Καλοχωρίου, μέχρι το εμπορικό λιμάνι. Αλλά και πάλι, εκεί που οι βιομηχανίες και οι αποθήκες γίναν μαγαζιά της αρπαχτής, οι επιχειρηματικές περίοδοι της νύχτας δεν μπορούν να ακολουθήσουν τους κύκλους της πόλης∙ οι εναλλασσόμενες εικόνες της φρενίτιδας μόδας ή της απόλυτης εγκατάλειψης των τόπων διασκέδασης μοιάζουν με τους τελευταίους παλμούς ενός ασθενή.

Μαρίνος Τσαγκαράκης, από τη σειρά Non-places of Transition

.

Στα μέρη αυτά, κανένας μας δεν περιμένει συνειρμικά μια ζωή βασισμένη στην καθημερινή επαφή, ούτε κόσμο να περπατάει για αγορές σε κεντρικούς δρόμους ούτε παιδιά να παίζουν σε πάρκα ούτε έφηβους να γυρνάν από το σχολείο ούτε νέους και γέρους να φλερτάρουν σε παγκάκια ούτε φτωχούς και εργάτες να οργανώνονται για να διεκδικήσουν καλύτερες συνθήκες ζωής. Εδώ βρίσκει κανείς μια άνευρη μονολειτουργικότητα, μια βασανιστική μονοτονία, μία νεκρική αγκύλωση που μόνο η φωτογραφία θα μπορούσε να απαθανατίσει τόσο αδρά.

Γιάννης Καρπούζης, από τη σειρά Systems on Turmoil, Transparent Bag

.

.

[1]United Nations Centre for Human Settlements. 1996. An urbanizing world: global report on human settlements, 1996. Oxford: Oxford University Press for the United Nations Centre for Human Settlements (HABITAT).

.


.

Επιμέλεια αφιερώματος: Γιάννης Καρπούζης

Επιλογή εικόνων: Γιάννης Καρπούζης, Κωστής Πλεύρης

Φιλολογική επιμέλεια: Δημήτρης Κεχρής, Ηλίας Λιατσόπουλος

*κεντρική φωτογραφία: Νίκος Μάρκου, από τη σειρά TOPOS

.

Δείτε το Β μέρος εδώ

Δείτε το Γ μέρος εδώ

Δείτε το Δ μέρος εδώ

.